Ermeniliği oluşturan etnik, dinî, siyasi, kültürel kodlar arasındaki ilişki ve etkileşimi analiz etmeyi amaçlayan elinizdeki kitabın konusu, Gregoryen Ermeni Kilisesi ile Ermeni milli kimliği ve devleti arasındaki ilişkilerdir. Konuya tam anlamıyla bir bütünlük kazandırabilmek maksadıyla zaman sınırlaması konmamış, konu, Ermeni tarihinin başlangıcından günümüze kadarki evrimi içerisinde işlenmiştir. Buradan elde edilecek verilerle Ermeni sorununun daha sağlıklı bir düzlemde tartışılabileceği umulmaktadır. Bu amaca ulaşmak için tarihî, hukuki, sosyolojik ve siyasi açılardan konunun tahliline çalışılmıştır. Giriş bölümünde Ermeni tarihi, Ermenistan coğrafyası ve Ermenilik üzerine tezimize zemin oluşturacak bilgi ve kaynaklara değinilmiş, Ermenilerin Hıristiyanlık öncesi inanışlarına dair malumat da verilmiştir.
Birinci bölümde, Ermeni milli kimliğinin ve toplumsal zihniyetinin oluşmasında Hıristiyanlık ve Gregoryen Ermeni Kilisesi'nin yeri ve önemi incelenmektedir. Bu bölümde Gregoryen Kilisesi'nin kuruluşu, yapısı, örgütlenişi, işleyişi ve kuruluşundan günümüze tarihi, Osmanlı, Çarlık Rusyası ve Sovyetler Birliği dönemlerinde Ermeni Kilisesi'nde ve Ermeniler arasındaki dinî ve siyasi mücadeleler, Ermenistan'ın bağımsızlık sonrası dönemi de dahil olmak üzere irdelenecektir. Ermeni tarihi, büyük ölçüde, Ermeni Kilisesi tarihiyle özdeş bir olgu olduğu için, tekrardan kaçınmak maksadıyla, giriş bölümünde Ermeni tarihi ile ilgili olayların kiliseyle ilgili kısımlarına bu bölümde bir kere daha değinilmeyecektir. Yine bu bölüm içinde; Gregoryen inancının temel özellikleri ve diğer Hıristiyan dogmalarından ve mezheplerinden farklılaştığı yönleri ele alınacaktır.
İkinci bölümde ise, birinci bölümde incelenen konuların, Ermeni milli kimliği üzerindeki etkisi incelenecek, bu incelemenin yanında inanca dayalı bir zihniyet analizi de geliştirilecektir. Bu milli kimlik ve inanca dayalı zihniyet analizinde kilisenin bunlar üzerindeki etkisine değinilecek ve bunların etkileşiminin bir sonucu olarak ortaya çıkan Hay Dat (Ermeni Davası) ve Ermeni milli çıkarlar anlayışı ve doktrini ele alınacaktır. Daha sonra Ermenilerin bu milli çıkar anlayışları ve doktrinleri doğrultusunda takip ettikleri mono milliyetçilik politikaları teorik ve pratik düzlemlerde konu edilecektir. Bu politikalara bir örnek olarak Ermenilerin, Gregoryen Türkler ve Albanlar karşısında uyguladıkları asimilasyon politikası açıklanacaktır. Üçüncü bölümde ise bu tarihi arka plan çerçevesinde bugünkü Ermenistan'da din, dinî yapı ve dinî hayat konuları işlenecektir. Bu bölümün ilk kısmında, Ermenistan hukuk sisteminde din plgusunun işgal ettiği konum tespit edilmeye çalışılacaktır. Bu bölümde, Ermenistan'da laiklik, Gregoryen inancı ve Ermeni Kilisesi'nin hukuk sistemindeki yeri ve azınlık dinleri ile bu dinler mensuplarının genel durumu, hem hukuki hem fiilî boyutlarıyla gözden geçirilecektir. İkinci kısmında ise, Ermenistan'daki din algılamasının ve dinî yaşayışın, milli kimlik ve siyasi kanaat oluşumu gibi hususlar başta olmak üzere, sosyal hayat ve siyasi süreçler üzerindeki etkisi ile devlet, din ve kilise arasındaki etkileşim incelenecektir. Yine bu bölümde Ermeni Kilisesi'nin bugün karşı karşıya bulunduğu sorunlar da ele alınacaktır.
Sonuç bölümünde ise elde edilen veriler ve geliştirilen anlayış doğrultusunda, hem tarihî olarak hem de çağdaş Ermenistan'da din olgusunun toplum ve devlet hayatındaki yeri kısaca değerlendirilerek konunun yakın gelecekteki muhtemel durumu hakkında öngörülerde bulunulmaya çalışılacaktır.
Elinizdeki kitap, 'Ermeni isyanları', 'Ermeni soykırımı', 'Ermeni mezalimi', 'Ermeni tehciri', 'Ermeni terörü' gibi klişelere kendisini hapsetmeden 'Ermeni' konusuna ve Ermeni sorununa geniş bir perspektiften bir sosyal bilim analizi geliştirmeyi amaçlamaktadır. -Mahmut Niyazi SEZGİN (Önsözden)
Ermeniliği oluşturan etnik, dinî, siyasi, kültürel kodlar arasındaki ilişki ve etkileşimi analiz etmeyi amaçlayan elinizdeki kitabın konusu, Gregoryen Ermeni Kilisesi ile Ermeni milli kimliği ve devleti arasındaki ilişkilerdir. Konuya tam anlamıyla bir bütünlük kazandırabilmek maksadıyla zaman sınırlaması konmamış, konu, Ermeni tarihinin başlangıcından günümüze kadarki evrimi içerisinde işlenmiştir. Buradan elde edilecek verilerle Ermeni sorununun daha sağlıklı bir düzlemde tartışılabileceği umulmaktadır. Bu amaca ulaşmak için tarihî, hukuki, sosyolojik ve siyasi açılardan konunun tahliline çalışılmıştır. Giriş bölümünde Ermeni tarihi, Ermenistan coğrafyası ve Ermenilik üzerine tezimize zemin oluşturacak bilgi ve kaynaklara değinilmiş, Ermenilerin Hıristiyanlık öncesi inanışlarına dair malumat da verilmiştir.
Birinci bölümde, Ermeni milli kimliğinin ve toplumsal zihniyetinin oluşmasında Hıristiyanlık ve Gregoryen Ermeni Kilisesi'nin yeri ve önemi incelenmektedir. Bu bölümde Gregoryen Kilisesi'nin kuruluşu, yapısı, örgütlenişi, işleyişi ve kuruluşundan günümüze tarihi, Osmanlı, Çarlık Rusyası ve Sovyetler Birliği dönemlerinde Ermeni Kilisesi'nde ve Ermeniler arasındaki dinî ve siyasi mücadeleler, Ermenistan'ın bağımsızlık sonrası dönemi de dahil olmak üzere irdelenecektir. Ermeni tarihi, büyük ölçüde, Ermeni Kilisesi tarihiyle özdeş bir olgu olduğu için, tekrardan kaçınmak maksadıyla, giriş bölümünde Ermeni tarihi ile ilgili olayların kiliseyle ilgili kısımlarına bu bölümde bir kere daha değinilmeyecektir. Yine bu bölüm içinde; Gregoryen inancının temel özellikleri ve diğer Hıristiyan dogmalarından ve mezheplerinden farklılaştığı yönleri ele alınacaktır.
İkinci bölümde ise, birinci bölümde incelenen konuların, Ermeni milli kimliği üzerindeki etkisi incelenecek, bu incelemenin yanında inanca dayalı bir zihniyet analizi de geliştirilecektir. Bu milli kimlik ve inanca dayalı zihniyet analizinde kilisenin bunlar üzerindeki etkisine değinilecek ve bunların etkileşiminin bir sonucu olarak ortaya çıkan Hay Dat (Ermeni Davası) ve Ermeni milli çıkarlar anlayışı ve doktrini ele alınacaktır. Daha sonra Ermenilerin bu milli çıkar anlayışları ve doktrinleri doğrultusunda takip ettikleri mono milliyetçilik politikaları teorik ve pratik düzlemlerde konu edilecektir. Bu politikalara bir örnek olarak Ermenilerin, Gregoryen Türkler ve Albanlar karşısında uyguladıkları asimilasyon politikası açıklanacaktır. Üçüncü bölümde ise bu tarihi arka plan çerçevesinde bugünkü Ermenistan'da din, dinî yapı ve dinî hayat konuları işlenecektir. Bu bölümün ilk kısmında, Ermenistan hukuk sisteminde din plgusunun işgal ettiği konum tespit edilmeye çalışılacaktır. Bu bölümde, Ermenistan'da laiklik, Gregoryen inancı ve Ermeni Kilisesi'nin hukuk sistemindeki yeri ve azınlık dinleri ile bu dinler mensuplarının genel durumu, hem hukuki hem fiilî boyutlarıyla gözden geçirilecektir. İkinci kısmında ise, Ermenistan'daki din algılamasının ve dinî yaşayışın, milli kimlik ve siyasi kanaat oluşumu gibi hususlar başta olmak üzere, sosyal hayat ve siyasi süreçler üzerindeki etkisi ile devlet, din ve kilise arasındaki etkileşim incelenecektir. Yine bu bölümde Ermeni Kilisesi'nin bugün karşı karşıya bulunduğu sorunlar da ele alınacaktır.
Sonuç bölümünde ise elde edilen veriler ve geliştirilen anlayış doğrultusunda, hem tarihî olarak hem de çağdaş Ermenistan'da din olgusunun toplum ve devlet hayatındaki yeri kısaca değerlendirilerek konunun yakın gelecekteki muhtemel durumu hakkında öngörülerde bulunulmaya çalışılacaktır.
Elinizdeki kitap, 'Ermeni isyanları', 'Ermeni soykırımı', 'Ermeni mezalimi', 'Ermeni tehciri', 'Ermeni terörü' gibi klişelere kendisini hapsetmeden 'Ermeni' konusuna ve Ermeni sorununa geniş bir perspektiften bir sosyal bilim analizi geliştirmeyi amaçlamaktadır. -Mahmut Niyazi SEZGİN (Önsözden)
