^{#smrgKİTABEVİ} Moğolların Gizli Tarihi 1: Tercüme (Yazılışı 1240) - 2023

Bundan 700 yıl önce, Moğol Devletinin büyükleri, Moğolistan'ın kuzey doğusundaki Keluren nehri civarında bir kurultay tertip etmişlerdi. Devletin kurucusu Çinggis-han bu vakadan 13 yıl evvel semaya yükselmiş olup, halefi Ogodai da, son günlerinin yaklaşmakta olduğunu hissediyordu. Cesur bir kahraman olmakla beraber, içkiye düşkünlüğü yüzünden 46 yaşında iken felce tutularak dilini kaybetmiş ve bu vakadan sonra, daha 10 yıl yaşadıysa da kuvvetten düşmüştü.

1240 yılının sonbaharında, merkezde kurultayın toplanmasını emrederek, beylere kendi icraatı hakkında hesap vermek istiyordu. Kurultay esnasında, onun emriyle yazıldığı tahmin edilen bir eser de ikmal edilerek sunulmuştur ki, eserde Hanın şeceresi ve kendisinden Önce hüküm sürmüş olan ilk iki Hanın askerî ve idarî icraatı anlatılmakta idi.

Eserin muharriri zikredilmiyor. Herhalde bunu yazan zat, Hanın etrafındakilerden ve o zaman okuyup yazmasını bilen mahdut kimselerden biri idi. Onun mutlaka bir Moğol olması icap etmez. Hanın besleme kardeşi olup, devletin baş hâkimi vazifesini gören Şigi-hutuhu, yasalarla birlikte bu tarihi de yazmış olabilir.

Eser Moğol dilinde yazılmış olup, birçok yerlerinde edebî üslûba maliktir. Kitap ancak Uygur harfleriyle yazılmış olabilir. Çünkü o zamana kadar Moğollarda ancak bu yazı kullanılıyordu. Eser, hükümdar ailesiyle hükümete tahsis edilip başkaları tarafından okunamadığı için, "gizli" diye vasıflandırılmıştır. Bununla beraber, Iran tarihçisi Raşid-ed-Din, eserini yazarken bu kitaptan istifade edebilmiştir. Lâkin sonra, sülâlenin arşivlerine kapatılarak tamamıyla unutulmuş ve bundan uzun zaman bahsedilmediği gibi, hiç olmazsa Hara-horum'da oturan ilk Hanların devrini ihtiva etmek üzere, devamı da yazılmamıştır.

Orijinal adı Manghol-un Niuça Tobça'an ve Çince tercümesinin adı Yüan-Cha'o Pi-Shi olan eser, Ahmet Temir tarafından Prof. Haenish'in Almanca ve S. Kozin'in Rusça tercümesinin Moğolca aslı ile karşılaştırılarak Türkçeye tercüme edilmiştir.

Temir'in "Moğolların Gizli Tarihi Hakkındaki Araştırmalara Umumî Bir Bakış" başlıklı girişiyle başlayan eser, Moğollar hakkında -efsanevî menşeden başlayarak Ogodai zamanına kadar- en eski bilgileri içine alır. Yazarı meçhul olan eser 1240 yılında tamamlanmıştır. Bu hâliyle 700 yıldan fazla bir geçmişe sahiptir. Eserde kaydedilen hadiselerden bir çoğu görülerek ve yerinde tespit edilmiştir. Kitap, kendisinden sonra yazılan birçok Moğolca eserin kaynağı durumundadır. Türk-Moğol devri için de önemli bir eserdir.

İçindekiler

GİRİŞ:
Moğolların Gizli Tarihi hakkındaki araştırmalara umumî bir bakış:
1. Moğol devrine ait tarih kaynakları
2. "Moğolların Gizli Tarihi" ve bunun nüshaları
3. "Moğolların Gizli Tarihi" tıîn işlenmesi
4. "Moğolların Gizli Tarihî" nin tiirkçeye çevrilmesi . .
Türkçe tercümeye ait işaret ve kısaltmalar
Prof. Dr. Erich Haenisch'in önsözü
Eserin Özeti

MOĞOLLARIN GİZLİ TARİHİ
I. İlk tarih, Temucin'in dünyaya gelişi ve çocukluğu.
II. Temucin'in gençliği, Tayçi'ut'lar tarafından esir edilmesi. Kereyit'lerden OnghanMa dostluk, Merkit'lerin imhası
III. Bozkır savaşları, Temucin'in Çinggis-ljahan unvaniyle Moğol hükümdarı ilân edilmesi
IV. Düşmanların Camuha etrafında toplanışı, Camuha'nın geçici üstünlüğü ve yenilmesi
V. Naiman'lara karşı ilk zafer, Ongfran'la bozuşma.
VI. Halahalcit savaşı. Kereyit'İerin sonu
VII. Onghan ve Sanggum'un ölümü. Naiman'lann sonu. Merkiflerin yenilmesi
VIII. Camuha'nın sonu. Çinggis'in "Büyük Han" ilân edilmesi. Askerî ve idart işlerin düzenlenmesi.
IX. Askerî ve idarî işlerin düzenlenmesi (devam). Muhafız kıtalarının genişletilmesi
X. Nöbet ve hizmet işlerinin düzenlenmesi. Karluk ve Uygurların kendi istekleriyle tabi olmaları. Doğu ve Batı seferleri. Şaman Kokoçu'nun öldürülmesi
XI. Kuzey Çin'in istilâsı. Yedi yıllık büyük batı seferi. Türkistan ve Rusya'nın zaptı
XII. Çinggis-hahan'ın ölümü. Ogodai'yın seçilmesi batı seferinin devamı, Kin devletinin ortadan kaldırılması. Askerî ve idar! teşkilâtın genişletilmesi
Prof. Dr. Erich Haenisch'in açıklamaları

INDEKS:
a) Dağ adları
b) Nehir adları
c) GS1 adları
d) Yer adları
e) Şehir adları
f) Şahıs adları
g) Soy, kabîle, halk adları

En önemli kabilelerle reisleri hakkında açıklama
Şecere: Çinggis-han'ın Öncelleri
Çinggis-han'ın ardılları
Kronoloji
Notlarda açıklanan veya zikredilen sözler
Bibliyografya
Düzeltmeler

EKLER:
Moğolların Anayurdu haritası
Çinggis devrinde Asya haritası
Ye Teh-hui nüshasından bir sahife örnek