^{#smrgKİTABEVİ} Ortaçağ'da Bilgi ve Sosyal Pratik: Şam 1190 - 1350 -

Ortadoğu'nun kültürel yapısı ile toplumsal yapısı arasındaki ilişkiyi yeni bir yaklaşımla ele almayı amaçlayan Michael Chamberlain, elinizdeki eserinde, Ortaçağ Şam'ını mercek altına alıyor. Yazar, Avrupalı tarihçilerin, yabancısı oldukları toplumlara Avrupa merkezli kalıpları tatbik ettiklerini, ancak bu kalıpların, toplumsal gelişimi bilginin üretimi, dinî vesayet ve büyük aile yapılarına dayanan Ortaçağ İslâm toplumunu anlama ve açıklamada yetersiz kaldığını, hatalı değerlendirmelere sebebiyet verdiğini belirtiyor. Zira Ortaçağ İslâm toplumunda siyasi ve sosyal gücü ellerinde tutanlar, devlet kurumu yahut tüzel kişilerden ziyade toplumun ileri gelen aileleriydi. Yazar; toplumda statü ve güç kazanmaları ve elde ettikleri bu gücü, kendi aileleri içinde nesilden nesile aktarmada benzer stratejileri kullanmaları açısından Şam'ın eğitimli eliti ile askerleri arasında ilginç paralellikler kuruyor. Chamberlain; Latin Batı, Çin ve İç Asya'nın Çin nüfuzu altında kalmış hanedanlarına ilişkin elde ettiği verilerden hareketle, politik gücün o dönemdeki yapısını da analiz etmek suretiyle Ortadoğu'daki durumu dönemin Ortaçağ Avrasya'sı bağlamında ele alıyor.

İslâm ulemasının tarihteki yeri ve İslâm toplumundaki diğer gruplarla ilişkileri üzerine bugüne kadar birçok çalışma yapılmıştır. Bunlardan biri olan Michael Chamberlain'e ait elinizdeki eserde, en geniş ifadesiyle bilgi üretimi ve bilginin sosyal alanda kullanımı konuları sultan-ulema-ümera ilişkisi bağlamında ve Şam şehri özelinde ele alınmaktadır. Eyyûbîler dönemine rastlayan 1190-1350 (h. 586-750) yılları arasını inceleyen Chamberlain, öncelikle Latin Batı ve Sung dönemi Çin'i gibi dünyanın diğer bazı bölgelerindeki durumu da dikkate alarak; ilim çevresine katılma, ilim halkalarında yükselme, imtihan süreçleri, âyâna dahil olma, ilmin ve getirilerinin nesilden nesile aktarılması gibi hususları incelemektedir. Bir kültürel sermaye olarak bilginin, ona sahip olan veya kullanabilecek durumdaki kişiler tarafından, sosyal alanda kendi varlıklarını devam ettirmek maksadıyla kullanımı üzerinde dururken, aynı zamanda bugüne kadar benzer konularda Batı'da yapılmış çalışmalardaki birtakım sorunlu noktaları eleştirmektedir. Burada özellikle, Batı'ya ait olup onu açıklamakta kullanılan kalıp ve yargıların özelde Şam genelde bütün İslâm dünyası incelenirken kullanılmasının mahzurlarına işaret etmektedir.

Şam âyânı üzerinde duran Chamberlain, âyânı oluşturan yöneticiler, askerler ve ulema arasındaki ilişkilere değindiği kısımlarda ayrıca âyânın varlığını sürdürebilmek için başvurduğu aile vakıfları, farklı kesimlerden âyân gruplarının karşılıklı olarak birbirlerinden istifade etmeleri gibi hususları da ele almaktadır.

Ulemaya mensup âyânın ortaya çıkışı ve varlığını sürdürmesi Chamberlain tarafından daha çok medreseler ve bilgi üretimi konuları çevresinde ele alınmaktadır. Bir yükseköğretim kurumu olması itibarıyla medreseler, müfredat, medreseden mezuniyet ve diploma gibi konuları ele alan Chamberlain, daha önce aynı konularda eserler telif etmiş olan George Makdisi ve Jonathan Berkey gibi araştırmacıların görüşleri, temel iddiaları ve bakış açıları üzerine önemli değerlendirmeler yapmaktadır.

Medrese ve diğer kurumlardaki mansıplar ve bu mansıpların kazanılması uğruna verilen mücadeleler, Chamberlain'in Şam ulemasını incelerken üzerinde önemle durduğu meselelerden birisidir. Bu kabîl mücadeleler için Chamberlain'in kullandığı ve eser boyunca önemle vurguladığı terimin “fitne” olduğuna dikkat çekmek gerekir. Mansıplar üzerinde gerçekleşen fitneyi anlatırken Chamberlain ulemanın dahilî ve haricî çatışmalarına da işaret etmektedir. Ulemanın kendi arasındaki çatışmaların sosyal alana yansıdığı bir örnek olarak ictihadda ve fetvada hata ve isabet konuları ve ulemanın birbirlerini eleştirmek ve sosyal alanda yer edinmek maksadıyla “hata”yı nasıl kullandığı üzerinde durulmaktadır. Mansıp mücadelesi konusu ele alınırken olduğu gibi hata ve isabet de fitne kavramı çerçevesinde ele alınmaktadır.

İlmi sosyal ve kültürel bir sermaye olarak gören Chamberlain, bu sermayeyi kullanacak âyânı oluşturan ulemanın kendi iç yapısını da incelemektedir. Ulemaya dahil olmak isteyen gençlerin serüveni, ilim tahsiline başlama, bir hocaya bağlanma, sadakat, hizmet, mülazemet ve sohbet gibi kavramlar çerçevesinde analiz edilmektedir. Yine bu süreçte önem arz eden bir kavram olarak “hocayı taklit” ve bilginin “ritüel bir performans” olarak sergilenmesi gibi konular üzerinde durulmaktadır. Kitap telifi, telif üzerine telif, metin istinsahı, bilgiyi kitaptan edinmek ile bir hocadan edinmek arasındaki fark ve ulemanın bu konudaki hassasiyeti de burada değinilen önemli meselelerdir.

Yukarıda zikredilen hususlar çerçevesinde Chamberlain'in görüşleri, benzer konularda eser vermiş diğer araştırmacıların görüşleriyle birlikte değerlendirildiğinde şüphesiz daha ayrı bir anlam kazanacaktır. Bu araştırmacılardan iki tanesinin ilgili eserleri (George Makdisi, Ortaçağ'da Yüksek Öğretim, Klasik Yayınları, İstanbul 2012; Jonathan Berkey, The Transmission of Knowledge in Medieval Cairo, yayım aşamasında) elinizdeki kitabın dahil olduğu seride yer almaktadır.

İçindekiler Haritalar
Giriş
Birinci Bölüm: Şam Âyânı: 590/1193-750/1350
İkinci Bölüm: Medrese, Bilgi Üretimi ve Elitlerin Varlıklarını Sürdürmesi
Üçüncü Bölüm: Mansıplar ve Fitne Mantığı
Dördüncü Bölüm: Sosyal ve Kültürel Sermaye
Beşinci Bölüm: Hata, İsabet ve Sosyal İktidar Mücadelesi
Özet
Kaynakça
Dizin

YAZAR HAKKINDA Michael Chamberlain, Wisconsin (Madison) Üniversitesi'nde tarih profesörüdür. Araştırmalarını Ortadoğu'nun toplumsal ve kültürel tarihi ve karşılaştırmalı aile tarihi alanlarında yoğunlaştıran yazar, geç antik dönemden günümüze Ortadoğu ve Ortadoğu şehirleri, Osmanlı İmparatorluğu, 19. yüzyılda siyasi İslami hareketler, 19. yüzyılda Mısır ve Suriye konularında dersler vermektedir. Çevirisini yayınladığımız bu kitabından başka bu konularda kaleme aldığı makale ve kitap bölümleri bulunmaktadır.