#smrgSAHAF Türkistan'da Yenilik Hareketleri ve İhtilaller: 1900 - 1924 Osman Hoca Anısı'na İncelemeler = Reform Movements and Revolutions in Turkistan: 1900 - 1924 Studies in Honour of Osman Khoja - 2001
Araştırma yazılarının hepsi ikinci bölümde toplandı. Yazıların büyük bir bölümü Osman Hoca'nın da içinde faal olarak yer aldığı çeşitli siyasi, sosyal ve kültürel olaylar ile onların önderlerini ele almaktadır. Çeşitli yazılarda Osman Hoca'dan söz ediliyorsa da, özellikle Adeeb Khalid ve Mehmet Saray'ın yazıları Osman Hoca'nın faaliyetlerinden ikisi üzerinde duruyor. Khalid Rusya'nın Buhara elçiliğindeki Şulga adlı bir görevli tarafından Osman Hoca'nın Cedit okuluna 1914 ortalarında yaptığı ziyaret ile ilgili yazılan raporu inceliyor. Saray ise, Anadolu'ya altın yardımı gönderilmesinde Osman Hoca'nın rolünü belirtiyor. Ceditçilik ve Cedit önderleri çeşitli yazıların ana konusunu oluşturuyor. Ahmet Salih Bıçakçı Ceditçilerin karşı çıktıkları ve değiştirmek istedikleri Buhara'daki medreseleri ve onların eğitim programlarını, Stephane A. Dudoignon da Buhara ve Türkistan'daki Ceditçilik (Yenilik) ile "Kadimilik" (Geleneksellik) hareketleri arasındaki sosyal ve ideolojik çekişmeleri inceliyor. Edward Allworth Ceditçilik hareketinin az tanınan kişilerinden Ahmed Na'im Nusratullahbek (Naim Öktem) ile yaptığı söyleşinin bant çözümünü İngilizce çevirisiyle sunarken, Hamidulla Andicanlı Baltabayev ise, Buhara'daki Ceditçilik hareketinin hem kültürel hem de siyasi önderlerinden Abdurrauf Fıtrat'in faaliyetlerini ayrıntılı olarak ele alıyor. Hisao Komatsu Türk Dünyası'ndaki Ceditçilik hareketinin üç önemli kişisi olan Abdurreşid İbrahim, Gaspiralı İsmail Bey ve Abdurrauf Fıtrat'in zaman süreci içindeki değişik görüşlerini karşılaştırıyor. Tomohiko Uyama yazısında, Akhmet Baytursynov, Miryakub Devlet, Mustafa Çokay ve Alaş-Orda hareketine katılmış olan başka Kazak aydınlarının birbirinden farklı tutum ve görüşlerini inceliyor. Mambet Qoygeldiyev, Saidakbar Ağzamhocayev, Kambar Atabayev yazılarında 1917'deki Türkistan Muhtariyetini değişik açılardan incelerken, Darhan Hıdıraliyev yazısında Alaş Orda ve Türkistan muhtariyetlerinin en önemli önderlerinden Mustafa Çokay'ın hayatı ve faaliyetlerini ayrıntılı olarak ele alıyor. Bu armağan içindeki başka yazılarda genel konular ele alınmıştır. Baymirza Hayıt Çarlık idaresinden Bolşevizm'e geçiş sürecinde Türkistan'daki belli başlı siyasi olayları incelerken, Nadir Devlet Çarlık Rıısyasında yaşayan Türkler arasında milli bilincin uyanışında büyük katkısı olan önemli siyasi toplantılar ve teşkilatlar hakkında bilgi veriyor. H. B. Paksoy yazısında Türkistan'da din ile devlet işlerinin birbiriyle ilişkisi konusunda Sovyet öncesi, Sovyet ve Sovyet sonrası dönemlerindeki farklı tutumları karşılaştırıyor. Uli Schamüoglu Kazan ve Buhara'da Türk aydınları arasında dini ve milli uyanış hareketleri karşısında Rus Doğubilimcilerinin yorumlarını mercek altına yatırıyor. M. Nazif Shahrani 1920-1930'larda Sovyet baskısından kaçarak Afganistan'a gelip yerleşmiş olan Türkistanlı muhacirlerin Afganistan'da 1979-1988 yılları arasında Sovyet işgaline karşı direniş hareketlerindeki önemli rollerini belirtiyor. Khayrulla İsmetullayev yazısında Osman Hoca'nın 1927'de Çolpan'ın şiirleri üzerinde yayınladığı yazısından başlayarak bugüne kadar Türkistan dışında Çolpan hakkında yapılmış olan araştırmaları değerlendiriyor.
Üçüncü bölüm çeşitli metinler ve belgelerden oluşan dosyalan içeriyor. Birinci dosyada Osman Hoca'nın kendi yazdığı Türki (Özbekçe) ve Farsi (Tajik) şiirlerden birkaçı var. İkinci dosyada Osman Hoca'nın yazılarından üçü ile bir konferans metni yer alıyor. Üçüncü dosyada Mahmud Hoca Behbudi'nin Türkistan Kültürel Özerkliği konusunda 1907"de hazırlamış olduğu bir taslak ile onun kendi el yazısiyle asıl metninin tıpkıbasımı sunuluyor. Dördüncü dosyada İstanbul'da kurulmuş olan Buhara Ta'mim-i Maarif Cemiyeti'nin tüzüğünün transkripsiyonu, İngilizce çevirisi ve asıl basılı metnin tıpkıbasımı veriliyor. Beşinci dosyada ise, Buhara Cumhuriyeti'nin kağıt parası ve bayrağının fotoğrafları yer alıyor.
Bu kitapta yayınlanan çeşitli tarihi belgeleri eski Osmanlı subayı rahmetli Raci Çakıröz, Necip Hablemitoğlu, Adeeb Khalid ve Mehmet Tütüncü sağladılar. Yazıların toplanması, değerlendirilmesi, yayına hazırlanması sırasında karşılaştığım her türlü teknik ve bilgisayar kullanım özellikleri konusunda Cemal Aydoğmuş, Ahmet Salih Bıçakçı ile öğrenci asistanlarımdan Tankut Doğrul ve Gökhan Hisar sürekli yardımcı oldular. Darhan Hıdıraliyev Kazakça yazılmış bir yazıyı Türkiye Türkçesine çevirdi ve Kazakça başka bir yazıyı da Kiril alfabesinden Latin alfabesine aktardı. Uli Schamiloglu, Molly Farquarson, Richard Hight, Krysia Burnhern, Paula Bernaschina ve William Dirks İngilizce düzeltilerde yardımcı oldular. Yukarıda adlarını saydığını herkese ayrı ayrı teşekkür ederim. Eşim Nigar ve çocuklarım Nurhan, Çolpan ve Babura da bu kitabın son üç yıl içinde hazırlanmasını büyük bir sabırla bekledikleri için çok şey borçluyum.
Bu armağan içinde yer alan bütün yazılar ve belgelerin Türkistan'da 1900 ile 1924 yılları arasında gelişen tarihi olay ve önemli önderlerin az bilinen karanlık yönlerinden bir bölümünü aydınlattığı inancındayım. Bu armağan kitabının burada ele alınan çok sayıda konu, tartışma ve görüş üzerinde ilerde başka araştırmalar da yapılmasına aracı olacağını umuyorum. Bu armağanın belki de en önemli değeri, yazılarıyla katkıda bulunanların tanınmış bilginlerden ilk bilimsel araştırmalarını burada sunan doktora öğrencilerine kadar geniş bir yelpaze oluşturmasıdır. Bu armağan kitabının Orta Asya araştırmalarındaki zincirin bir başka halkası olacağını ümit ederim. -Timur Kocaoğlu
Araştırma yazılarının hepsi ikinci bölümde toplandı. Yazıların büyük bir bölümü Osman Hoca'nın da içinde faal olarak yer aldığı çeşitli siyasi, sosyal ve kültürel olaylar ile onların önderlerini ele almaktadır. Çeşitli yazılarda Osman Hoca'dan söz ediliyorsa da, özellikle Adeeb Khalid ve Mehmet Saray'ın yazıları Osman Hoca'nın faaliyetlerinden ikisi üzerinde duruyor. Khalid Rusya'nın Buhara elçiliğindeki Şulga adlı bir görevli tarafından Osman Hoca'nın Cedit okuluna 1914 ortalarında yaptığı ziyaret ile ilgili yazılan raporu inceliyor. Saray ise, Anadolu'ya altın yardımı gönderilmesinde Osman Hoca'nın rolünü belirtiyor. Ceditçilik ve Cedit önderleri çeşitli yazıların ana konusunu oluşturuyor. Ahmet Salih Bıçakçı Ceditçilerin karşı çıktıkları ve değiştirmek istedikleri Buhara'daki medreseleri ve onların eğitim programlarını, Stephane A. Dudoignon da Buhara ve Türkistan'daki Ceditçilik (Yenilik) ile "Kadimilik" (Geleneksellik) hareketleri arasındaki sosyal ve ideolojik çekişmeleri inceliyor. Edward Allworth Ceditçilik hareketinin az tanınan kişilerinden Ahmed Na'im Nusratullahbek (Naim Öktem) ile yaptığı söyleşinin bant çözümünü İngilizce çevirisiyle sunarken, Hamidulla Andicanlı Baltabayev ise, Buhara'daki Ceditçilik hareketinin hem kültürel hem de siyasi önderlerinden Abdurrauf Fıtrat'in faaliyetlerini ayrıntılı olarak ele alıyor. Hisao Komatsu Türk Dünyası'ndaki Ceditçilik hareketinin üç önemli kişisi olan Abdurreşid İbrahim, Gaspiralı İsmail Bey ve Abdurrauf Fıtrat'in zaman süreci içindeki değişik görüşlerini karşılaştırıyor. Tomohiko Uyama yazısında, Akhmet Baytursynov, Miryakub Devlet, Mustafa Çokay ve Alaş-Orda hareketine katılmış olan başka Kazak aydınlarının birbirinden farklı tutum ve görüşlerini inceliyor. Mambet Qoygeldiyev, Saidakbar Ağzamhocayev, Kambar Atabayev yazılarında 1917'deki Türkistan Muhtariyetini değişik açılardan incelerken, Darhan Hıdıraliyev yazısında Alaş Orda ve Türkistan muhtariyetlerinin en önemli önderlerinden Mustafa Çokay'ın hayatı ve faaliyetlerini ayrıntılı olarak ele alıyor. Bu armağan içindeki başka yazılarda genel konular ele alınmıştır. Baymirza Hayıt Çarlık idaresinden Bolşevizm'e geçiş sürecinde Türkistan'daki belli başlı siyasi olayları incelerken, Nadir Devlet Çarlık Rıısyasında yaşayan Türkler arasında milli bilincin uyanışında büyük katkısı olan önemli siyasi toplantılar ve teşkilatlar hakkında bilgi veriyor. H. B. Paksoy yazısında Türkistan'da din ile devlet işlerinin birbiriyle ilişkisi konusunda Sovyet öncesi, Sovyet ve Sovyet sonrası dönemlerindeki farklı tutumları karşılaştırıyor. Uli Schamüoglu Kazan ve Buhara'da Türk aydınları arasında dini ve milli uyanış hareketleri karşısında Rus Doğubilimcilerinin yorumlarını mercek altına yatırıyor. M. Nazif Shahrani 1920-1930'larda Sovyet baskısından kaçarak Afganistan'a gelip yerleşmiş olan Türkistanlı muhacirlerin Afganistan'da 1979-1988 yılları arasında Sovyet işgaline karşı direniş hareketlerindeki önemli rollerini belirtiyor. Khayrulla İsmetullayev yazısında Osman Hoca'nın 1927'de Çolpan'ın şiirleri üzerinde yayınladığı yazısından başlayarak bugüne kadar Türkistan dışında Çolpan hakkında yapılmış olan araştırmaları değerlendiriyor.
Üçüncü bölüm çeşitli metinler ve belgelerden oluşan dosyalan içeriyor. Birinci dosyada Osman Hoca'nın kendi yazdığı Türki (Özbekçe) ve Farsi (Tajik) şiirlerden birkaçı var. İkinci dosyada Osman Hoca'nın yazılarından üçü ile bir konferans metni yer alıyor. Üçüncü dosyada Mahmud Hoca Behbudi'nin Türkistan Kültürel Özerkliği konusunda 1907"de hazırlamış olduğu bir taslak ile onun kendi el yazısiyle asıl metninin tıpkıbasımı sunuluyor. Dördüncü dosyada İstanbul'da kurulmuş olan Buhara Ta'mim-i Maarif Cemiyeti'nin tüzüğünün transkripsiyonu, İngilizce çevirisi ve asıl basılı metnin tıpkıbasımı veriliyor. Beşinci dosyada ise, Buhara Cumhuriyeti'nin kağıt parası ve bayrağının fotoğrafları yer alıyor.
Bu kitapta yayınlanan çeşitli tarihi belgeleri eski Osmanlı subayı rahmetli Raci Çakıröz, Necip Hablemitoğlu, Adeeb Khalid ve Mehmet Tütüncü sağladılar. Yazıların toplanması, değerlendirilmesi, yayına hazırlanması sırasında karşılaştığım her türlü teknik ve bilgisayar kullanım özellikleri konusunda Cemal Aydoğmuş, Ahmet Salih Bıçakçı ile öğrenci asistanlarımdan Tankut Doğrul ve Gökhan Hisar sürekli yardımcı oldular. Darhan Hıdıraliyev Kazakça yazılmış bir yazıyı Türkiye Türkçesine çevirdi ve Kazakça başka bir yazıyı da Kiril alfabesinden Latin alfabesine aktardı. Uli Schamiloglu, Molly Farquarson, Richard Hight, Krysia Burnhern, Paula Bernaschina ve William Dirks İngilizce düzeltilerde yardımcı oldular. Yukarıda adlarını saydığını herkese ayrı ayrı teşekkür ederim. Eşim Nigar ve çocuklarım Nurhan, Çolpan ve Babura da bu kitabın son üç yıl içinde hazırlanmasını büyük bir sabırla bekledikleri için çok şey borçluyum.
Bu armağan içinde yer alan bütün yazılar ve belgelerin Türkistan'da 1900 ile 1924 yılları arasında gelişen tarihi olay ve önemli önderlerin az bilinen karanlık yönlerinden bir bölümünü aydınlattığı inancındayım. Bu armağan kitabının burada ele alınan çok sayıda konu, tartışma ve görüş üzerinde ilerde başka araştırmalar da yapılmasına aracı olacağını umuyorum. Bu armağanın belki de en önemli değeri, yazılarıyla katkıda bulunanların tanınmış bilginlerden ilk bilimsel araştırmalarını burada sunan doktora öğrencilerine kadar geniş bir yelpaze oluşturmasıdır. Bu armağan kitabının Orta Asya araştırmalarındaki zincirin bir başka halkası olacağını ümit ederim. -Timur Kocaoğlu
