^#smrgSAHAF Biyo-Tıp Etiği ve Hukuk -

BİYO-TIP ETİĞİ VE HUKUK
Yard. Doç. Dr. SEVTAP METİN
İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Öğretim Üyesi

ÖNSÖZ ..........................................................................vii
İÇİNDEKİLER..............................................................ix
GİRİŞ ...............................................................................1
A. Temel Kavramlar: Biyo-Etik, Biyo-Tıp Etiği.............1
1. Biyo-Tıp Etiğine Duyulan Gereksinim ................2
2. Biyo-tıp Etiği ve Tıbbi Deontoloji İlişkisi.............4
3. Biyo-tıp Etiğinin Tarihi Gelişimi.........................7
Birinci Bölüm
BİYO-TIBBIN SOSYO-KÜLTÜREL VE AHLAKİ TEMELLENDİRİLMESİ
A. Biyo-tıp etiği ve Din.................................................21
1. İslam Dininde Hayatın Başlangıç Anı ...............21
2. Semavi Dinler ve Kürtaj......................................23
3. Yeni Üreme Teknolojilerine Kutsal Metinlerin Bakışı................................................31
a. Yumurta/ Sperm Dondurulması ve Bağışı ............................................................34 b. Cinsiyet Tayini ..............................................34
4. Organ Nakli ve Ölüm Kriteri .............................35
5. Ötenazi................................................................39
İÇİNDEKİLERx
6. Kök Hücre ve Tedavi Amaçlı Kullanımı ...........42
7. Genetik Müdahale ve İnsan Kopyalama............ 44
B. Biyo-Tıp Alanında Ahlak Teorileri ..........................53
1. Yararcı/Utiliteryan Etik Anlayış.........................53
a. Biyo-tıp Etiği'nde Yararcılık Uygulaması .....56
b. Yararcılığın Eleştirisi.....................................58
2. Kant'ın Etik Anlayışı ve Biyo-tıp Etiği Alanında Yansıması ............................................60
a. Kant ve Biyo-tıp Etiği ..................................63
b. Organ Nakli ve Kant.....................................64
c. Kant Etiğinin Eleştirel Değerlendirmesi ......67
3. Komüniteryanizm/Cemaatçilik .........................72
a. Cemaatçilik ve Biyo-tıp Etiği........................72
b. Komüniteryan Etiğin Eleştirel Bir Değerlendirmesi ............................................76
4. Erdem Etiği ........................................................78
a. Erdem Etiğinin Biyo-tıp Etiği'ne Yak laşımı.......................................................80
b. Erdem Etiğinin Eleştirisi ..............................82
5. Bakım Etiği ........................................................84
a. Bakım Etiği'nin Biyo-tıp Etiği'nde Yeri........85
b. Bakım Etiğinin Eleştirel Değerlendirmesi ............................................86
C. Biyo-tıp Teknolojilerine Eleştirel Bakışlar/ Karşı Cevaplar..........................................................88
1. Modern Tıp Bir Aldatmaca mı? .........................88
2. Bilimin İdeolojiye Dönüşme Kaygısı ..................91
3. Biyo-teknoloji Eli İle İnsan Doğasının Dönüştürülmesi .................................................96
4. Biyoteknolojilerin Doğanın Dengesine Olumsuz Etkileri ..............................................108
D. Kültürel Farklılıkların Biyo-etikte Yansımaları.............................................................109xi
E. Biyo-tıp Etiğinin Dört Temel İlkesi: İlkecilik (Principalism) .........................................................112
1. Özerkliğe Saygı İlkesi.......................................115
a. Otonomi/ Özerklik Kavramı ......................115
b. Otonomi İlkesinin Çok Kültürlü Toplumlarda Uygulanabilirlik ve Kapsam Sorunu ........................................................117
c. Otonominin Meşru Sınırlandırmaları.........118
(1) Yehova Şahitleri .....................................118
(2) Ashley Vak'ası........................................120
(3) Mahkûmların Üreme Özgürlüklerine Dair Mahkeme Kararları.......................122
d. Biyo-tıp'ta Özerkliğe Saygı İlkesinin İçeriği ..........................................................125
(1) Aydınlatılmış Onam..............................127
(2) Tıpta Paternalizm, Aydınlatılmış Onama Karşı .........................................127
(3) Aydınlatılmış Onamın Unsurları...........129
i. Aydınlatma Yükümünün Kapsamı...129
ii. Aydınlatma Yükümünün Kalktığı veya Daraldığı Haller...............................131
2. Yararlılık ilkesi..................................................132
3. Zarar vermeme ilkesi.........................................133
4. Adalet ilkesi .....................................................134
5. İlkeciliğe Yönelik Eleştiriler .............................134xii
İkinci Bölüm
BİYO-TIP ETİĞİNİN KAPSAMA ALANINDAKİ HAYATIN BAŞLANGIÇ VE SONUNA İLİŞKİN TEMEL KONULAR
A. Hayatın Başlangıcı İle İlgili Meseleler...................139
1. Kişi Kimdir? Kişilik Nedir?..............................139
a. Kişiliğin Elde Edilme Anını Açıklamaya Yönelik Ölçütler ..........................................141
(1) Türcülük Kriteri.....................................142
(2) Katı Potansiyellik Kriteri ......................143
(3) Düzeltilmiş ya da Tedrici Potansiyellik Kriteri ...............................143
(4) Aktüelleşmiş (Mevcut) Sahiplik Kriteri.....................................................144
b. Embriyo Üzerinde Deneyler........................145
c. Embriyo Dondurulmasından Doğan Hukuki İhtilaf lar.........................................147
2. Kürtaj ................................................................153
a. Kişiliğin Oluşum Anı ile İlgili Potansiyellik Görüşünün Kürtaj Tartışmalarına Yansımaları .........................155
b. Cenin ve Kadının Haklarının Çatışması ....164
c. Mülkiyet Modeli Üzerinden Kürtajın Doğrulanması .............................................172
d. İsteyerek Düşük Tartışmalarında Sonuçsalcı Yaklaşım ...................................175
e. Kürtaja Ahlaken İzin Verilebilir Koşullar...177
3. Klonlama...........................................................182
a. Klonlama Yöntemleri ..................................184
b. Klonlamanın Vaat Ettikleri.........................187
c. Klonlamaya Yönelik İtirazlar.......................190xiii
(1) Psikolojik Zarar Tezi..............................190
(2) Genetik Çeşitliliği Azalttığı Tezi..........194
(3) Güvenli Olmadığı Tezi..........................195
(4) Klonlamanın İnsan Doğası ve Onuruna Aykırılığı Tezi .......................197
d. Genel Değerlendirme ................................. 200
4. Gen Analizleri ..................................................201
a. Gen Analizlerinin Yararları ve Sakıncaları ..................................................201
b. Cinsiyet Taraması ve Seçici Kürtaj..............207
(1) Seçici Kürtajın Hukuken Yasaklanmasının Yerindeliği Meselesi...210
(2) Doğacak Çocuğun Cinsiyetini Belirleyebilmenin Etik Yerindeliği ........213
(3) Doğacak Çocukların Irk ve Cinsel Yönelimlerinin Seçiminde Gen Teknolojilerinin Kullanımı ...................220
c. Genetik Müdahale Türleri ..........................223
(1) Somatik Gen Tedavisi-Germline Gen Tedavisi ..........................................223
(2) Genetik Terapi ve Genetik Yükseltme...226
i. Genetik Ayıklamanın Genetik Yükseltmeye Tercih Edilebilirliği.....227
ii. En İyi Çocuğu Seçmek Ahlaki Görev midir? ...............................................231
d. Genetik Mühendislik Amacına Ulaşamaz İtirazı ..........................................234
e. Genetik Testler Ayrımcılığa Kapı Açar ......235
f. Gen Teknolojilerinin Yarattığı Öjenik Tehd it ..........................................................237
g. Genetik Testler Yasaklanmalı mı?.............. 240
5. Patentlenen Yaşam ............................................241
a. Patentin Amaçları ve Niteliği..................... 246xiv
b. Patent Hakkının Felsefi Temellendirilmesi........................................248
c. Gen Patentleri Aleyhindeki Tezler..............250
d. Gen Patentleri Lehindeki Tezler.................256
e. Konuya ilişkin değerlendirici düşünceler.....259
B. Hayatın Sonu Ağırlıklı Biyo-Tıp Etiği Sorunları.................................................................262
1. Ölüm Anının Belirlenmesi: Beyin Ölümü........262
a. Beyin Ölümünün Muhalif leri Ne Diyor? Neden Diyor? Beyin Ölümüne Muhalefet ve Gerekçeleri ...........................273
2. Organ Nakli......................................................276
a. Organ Nakillerine Karşı Kültürel Tutum ve Dirençler .................................................279
b. Organ Havuzunu Arttırmaya Yönelik Çözüm Önerileri .........................................283
(1) Organ Bağışına Zorlayıcı Model ...........283
(2) Talimatlandırılmış Bağış.......................285
(3) Organ Pazarı Bir Çözüm Olabilir mi?..........................................................289
i. Etik bir organ pazarının işleyişi .......303
(4) Varsayımsal Rızaya Dayalı Rutin Organ Alımı/İtiraz Modeli ...................305
c. Organ Nakillerinde Geleceğe Dönük Hedef lenen Gelişmeler................................310
3. Ötenazi..............................................................311
a. Ölme Hakkı: Hayatın Değerini Kim Belirler?........................................................313
(1) Ötenaziyi Olumlamayan Felsefi Düşüceler ...............................................313
i. Yaşamın Kutsallığı ..........................313
ii. Yaşamın Dokunulmazlığı.................314xv
(2) Ötenaziyi Olumlayan Felsefi Düşünceler: Hayatın Değerini “Ben” Belirler ...................................................314
i. Mülkiyetten Hareket Eden Görüş ..314
ii. Nitelikli Yaşam Tezi.........................315
b. Yaşam Hakkının Uzantısı Ölme Hakkı......318
c. Ötenazi Türleri............................................322
(1) Aktif ve Pasif ........................................322
i. Pasif Ötenazi/Tedavinin Reddi........323
ii. Aktif/Pasif Ötenazi Ayrımı .............326
aa. Öldürmek/Ölmeye İzin Vermek ..... 327
bb. Çifte Etki Doktrini /Pasif Ötenazide Öldürme Niyeti Yoktur ................... 333
(2) İstemli/İstemsiz Ötenazi........................335
(3) Dolaylı/Dolaysız Ötenazi ......................337
d. Ötenaziye Muhalif Tezler ...........................338
e. Tıp Profesyonelleri ve Kamuoyundan Ötenaziye Bakış...........................................341
f. Genel Değerlendirme ................................ 344
4. Ölüm, Kaçınılmaz Son Olmaktan Çıkacak Mı?....................................................................345
a. Hibernasyon: Kış Uykusu............................350
b. Hibernasyon'un Tanımı ve Gelişimi............350
(1) Doğal Hibernasyon................................350
(2) Yapay Kış Uykusu ..................................351
c. Hibernasyon ve Geleceğin Tıp Etiği Tartışmalarındaki Yeri ................................352xvi
Üçüncü Bölüm
BİYO-TIP MESELELERİNİN ADALET VE HUKUK BOYUTU
A. Tıbbi Kaynakların Dağıtımında Hak ve Adalet ....................................................................357
1. Sağlık Hakkı Tartışmaları ................................357
2. Tıbbi Kaynakların Makro ve Mikro Dağıtımında Adalet Sorunu ............................363
3. İnsan Hayatının Bir Fiyatı Var mı?/ Sağlık Kaynaklarının Dağıtımında Adalet Modellemeleri ...................................................365
a. Sağlık Kaynaklarının John Rawls'un Adalet Teorisi'ne Göre Dağıtımı.................367
b. Ronald Dworkin'in Kaynakların Eşit Dağılımı Modeli .........................................371
c. Quality-Adjusted Life Years: Kalite Faktörü ile Düzeltilmiş Yaşam Süresi .........377
d. Triaj: Kaynakların Dağıtımına Yönelik Tıbbi Acil Yardım Modeli...........................381
e. Faydacı Dağıtım Modeli ve Bu Modelin John Harris Üzerinden Eleştirisi ................384
f. John Harris'in Arzuya Dayalı Fırsat Eşitliği Temelinde Dağıtım Modeli............386
g. Arzuya Dayalı Eşitlikçi ve Sonuçsalcı Dağıtımın Karşılaşması...............................387
i. Kaynak Dağıtımında Yaş Unsurunun Değerlendirilmesi.............................389
h. Kaynakların Dağıtımı ve Tıbbi Tedaviye Kabulde İyi-Kötü Hasta Ayrımı: Ahlaki Sorumluluk Ölçütü......................................391
i. Genetik Yükseltme Tekniklerine Kaynak Aktarımı......................................................396xvii
4. Küresel Bir Yeniden Dağıtım Modeli Önerisi...............................................................396
B. Etik Kurullar ..........................................................398
1. Etik Kurulların İşlevi........................................398
2. İnsan Üzerinde Tıbbi Deneylerin Tarihçesi......399
3. Etik Kurulların Tarihsel Gelişimi ...................401
4. Türkiye'de Etik Kurulların Tarihi Gelişimi .....402
5. Etik Kurulların Kuruluş Yapısı.........................403
a. Yerel Etik Kurulların Oluşumu ve Görevleri..................................................... 404
6. Merkezi Etik Kurulun Oluşumu ve Görevleri .......................................................... 406
7. Tıp Etik Kurulları Neden Sadece Doktorlardan Oluşmamalıdır?..........................407
C. Biyo-teknolojinin Hukuken Düzenlenmesi Zorunluluğu .......................................................... 409
1. Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi: ....................................411
a. İnsan Hakları ve Biyo-tıp Sözleşmesi'nin Niteliği ve Yapılış Süreci .............................411
b. Türkiye Açısından Durum..........................413
c. Sözleşmenin Özellikleri ..............................414
(1) Bağlayıcı Oluşu......................................414
(2) Biyoetiğe Kapsayıcı Yaklaşması .............415
(3) Çerçeve Sözleşme Oluşu........................415
(4) Ulusal Mahkemelerce Yargısal/ hukuki Koruma......................................417
(5) Sınırlanması Mümkün Olmayan Haklar....................................................417
d. Sözleşmenin İçeriği .....................................418
e. Sözleşmenin Değerlendirilmesi ..................439xviii
2. Avrupa İnsan Hakları ve Biyo-tıp Sözleşmesinin İnsan Klonlanmasının Yasaklanmasına Dair Ek Protokolü ..................442
3. Ötenazinin Hukuki Görünümü........................445
a. Ötenazinin Suç Teşkil Edip Etmediği Meselesi .......................................................445
(1) Ötenazinin Suç Sayılmaması.................445
(2) Ötenazinin Ayrı ve Bağımsız Bir Suç Olduğu Görüşü..................................... 446
(3) Ötenazinin Kasten Adam Öldürme Suçunu Oluşturduğu Görüşü.................447
b. Türk Hukukunda Ötenazi.......................... 448
c. Konuyla İlgili Değerlendirme .....................451
4. Gen Patentlerinin Hukuki Esasları ..................455
a. Gen Patentleri Verilmesinin Hukuki Koşulları .....................................................455
b. Gen Patentlerinin Kapsamı.........................465
5. İnsan Üzerinde Deney Suçu..............................468
a. İnsan Üzerinde Deneyin Koşulları..............470
b. İnsan Üzerinde Denemenin Koşulları.........475
6. Türk Hukuku'nda Üremeye Yardımcı Yapay Döllenme Teknikleri ve Embriyo Hakkında Yasal Düzenleneme ...........................................478
a. Üremeye Yardımcı Yapay Döllenme Teknikleri Hakkında Yasal Düzenleneme ..478
b. Türk Hukukunda Embriyo Hakkındaki Düzenlemeler .............................................483
c. Yardımcı Üreme Tekniklerinin Yol Açtığı Soybağı Problemleri ve Çözümleri...486
(1) Döllendirilen üreme hücrelerinin evlilik birliği içinde olanlara ait olması .487
(2) Evlilik Dışı (Heterolog) Yapay Döllenme ...............................................489
i. Üçüncü Kişiye Ait Sperm.................489xix
ii. Üçüncü Kişiye Ait Yumurta İle Döllenme/Yumurta Bağış ................492
7. Rahim Tahliyesi ve Hukuki Değerlendirmesi................................................494
a. Türk Ceza Kanunu'nda Konuyla İlgili Düzenlenen Suçlar ......................................499
(1) Çocuk Düşürtme Suçu ..........................499
i. Rıza Olmadan Çocuk Düşürtme Suçu..................................................502
ii. Rıza ile Çocuk Düşürtme Suçu........505
(2) Çocuk Düşürme Suçu............................510
b. Çoğul Gebeliklerin Kısmi Sonlandırılması ve Ceza Hukukundaki Yeri ..............................................................510
8. Türk Hukukunda Organ Aktarımlarının Ele Alınışı.........................................................513
a. Canlıdan Organ Aktarımı...........................514
b. Ölü Vericiden Organ Alımı.........................519
c. Türk Ceza Kanunu'nda Organ Nakline İlişkin Suç Düzenlemeleri ...........................524
SONUÇ ........................................................................531
KAYNAKÇA ..............................................................541