^#smrgSAHAF Ferhenga Termên Fenî - Kurdî (Kurmancî), Tirkî, Îngîlîzî / Fen Terimleri Sözlüğü -Türkçe, Kürtçe, İngilizce / Dictionary Scientific Terms - English, Kurdish, Turkish -

“Neden böylesi bir sözlük?” sorusuyla başlasam daha iyi olacak galiba. 2000 yılında Türkçe bir Anorganik Kimya kitabı yazma çalışmalarım sürmekteyken, Ankara'da ODTÜ, Ankara ve Hacettepe Üniversitesinden 3 profesörün böylesi bir kitabı ortaklaşa yazmakta oldukları haberini alınca, kitabın yaklaşık dörtte biri yazılmış olduğu halde duraklama devri başladı. Belki de Kürtçe bir kimya kitabı yazma fikri böylece oluşmaya başladı kafamda.

2000'li yılların başlarında iki önemli sözlük ile karşılaştım. Biri İngilizce-Kürtçe, diğeri ise Türkçe-Kürtçe olan “bu sözlüklerden yararlanılarak kimya kitabı yazılabilir” diye düşünmekteyken birkaç kelimedeki anlam/ifade hataları çalışmalarımın yönünü daha temel bir alana doğru kaydırdı; “bilimsel terimler sözlüğü”. Mevcut sözlüklerde doğal olarak, bilimsel terimler çok az veya yok gibi, var olan terimlerin anlamları da tartışmalıydı. Örneğin sözlüklerden biri, “asit” ve asitten türetilen birçok kelimeyi Türkçe anlamı “ekşi” olan “tirş” kelimesi ile sunmuştu. Böylece Türkçedeki “Turşu” anlamındaki orijinal “tirşî” kelimesi, her çeşit asit için genel ad olmuş. Oysa neredeyse bütün dünyada, bu kelime aynen “asid” olarak kullanılmaktadır. Diğer sözlükte “baz” kelimesi kimya anlamında ilginç bir adla anılmıştı, “esas”. Asit kelimesine benzer şekilde, kimyadaki “baz” kelimesi de neredeyse bütün dünyada “baz” olarak bilinmektedir.

Kimya Tarihi dersini anlatırken, kimya kelimesinin Kıpti dilindeki “khem” kelimesinden kaynaklandığını öğrendim. Avrupa ülkelerinin tamamına yakını bu kelimeye çok yakın; chemia, chemie, chemica, chimica, quimica, kemi ve kemia sözcüklerini kimya için kullanmaktadırlar. İnceleyebildiğim 65 dilden sadece üçünde; Arap, İsrail ve Türk dillerinde kimya kelimesi yer almaktadır. Böylece birçok bakımdan “kemî” sözcüğünün Kürtçe olarak kullanılmasının daha uygun olabileceğini düşündüm. Klasik bilgiler yerine İslam alemi ve Mezopotamya'daki kimya çalışmalarına zaman ayırdım ve örneğin Kur'an-ı Kerimi bilimsel ve kimya kavramları bakımından oldukça detaylı olarak inceledim. Ayrıca, İmam Gazali'nin “Kimya-ı Saadet” kitabı ile bir başka yazarın “İslam ve Kimya” adlı eserini incelerken ilginç tespitlerim oldu ve bazı hatalar gözledim. Örneğin “İslam ve Kimya” adlı kitabın yazarının “Asit-Temel Kimyası” gibi bir yaklaşımından bir şey anlaşılmıyordu. Muhtemelen yazar, “baz” kelimesinin kimya dışındaki “temel” anlamını, kimya bilmemenin sonucu “baz” yerine kullanmıştı. Çok net olarak, bunun “Asit-Baz Kimyası” şeklinde yazılması gerekirdi. Kimyası zayıf biri tarafından yukarıdaki bazın “esas” anlamı kullanılırsa, “asit-baz kimyası” bu sefer, “asit-esas kimyası” gibi bir tercüme ile ortaya çıkabilir. Pozitif bilimlerdeki uluslararası nitelik kazanmış temel terim ve kelimelerinin aynen kullanılmasında her anlamda büyük yarar vardır.

Çocukluğumdan beri bildiğim-duyduğum fen kelimesi hemen “roviya fenek” deyişini aklıma getirmektedir. “Düzenbaz tilki” veya “kurnaz tilki” gibi Türkçe anlam taşıyan bu ifade, netice itibariyle teknik ile ilgilidir ve Kürtçede kullanılan bir kelimedir. 800'lü yılların hemen başlarında Bağdat'ta etkin olan ve bilim evi gibi düşünülen “Beyt'ül-Hikmet” çalışanlarının çok büyük çoğunluğu “Gundişapur Okulundan” gelmiş yabancılardı. Bunların çalışmaları-çevirileri sırasında birçok Asuri-Süryani ve Yunani kelime de Arapçaya geçmiştir. Avrupa'dan alınan ve “medrese öğretisi” “ilm”'den ayrı tutulan “öteki bilimler- Avrupai bilimler” gibi de nitelenen bu teknik bilimler, Arapça “fenn/fann” kelimesi ile ifade edilmiştir. Günümüz Arapçasında ise daha çok İngilizcedeki “art” karşılığı sanat niyetine kullanılmaktadır. Arapçadan Türkçeye geçen “fen” kelimesi ise halen fizik, kimya, biyoloji, matematik ve diğer teknik bilimleri kapsamaktadır. Fen kelimesinin teknik bilimler anlamında Kürtçe'de de kullanılması yerinde olacaktır.

Kurdî (Soranî) atom ve molekül için kullanılmak istenen “Gerdîle” ve “Gerd” sözcükleri, ancak nostaljik olarak bir yerlerde anılabilir. Bütün dünyada olduğu gibi, Kürtçede de atom ve molekül aynen kullanılmalıdır. Benzer şekilde İngilizce ve birçok dilde kullanılan “term” sözcüğü için Türkçe “terim” sözcüğü kullanılmaktadır. Kürtçe(Kurmancî) karşılığı olarak ise sözlüklerde “navlêk” veya “biwêj” önerilmektedir. Şimdilik “term” olarak önerilen bu kavram, belki ileride “navlêk” veya ”biwêj” olarak yaygınlaşabilir.

Çözme, çözünme, çözelti gibi kimyada oldukça çok kullanılan kelime ve türevleri yukarıda sözü edilen iki büyük sözlükte, erime-eritme ve kızarma-kızartma anlamlarındaki “helîn-helandin” ve “Qijilîn-qijilandin” kelimelerinin de aralarında yer aldığı sözcüklerle ifade edilmiştir. Bir sorun giderme-çözme anlamındaki “çareser, çareserî” sözcük veya türevlerinin bu anlamlarda kimyada kullanılabilmeleri uygun gözükmemektedir ve çözelti kelimesini bir şekilde çareserî veya türevi bir sözcük ile yazmak doğru bir seçim değildir. O zaman, önce iyi bir bilimsel bilgi, sonra bu kelimenin Kürtçe ile aynı dil grubundaki (örneğin İngilizce) anlamının değerlendirerek yeni bir kelime bulma/türetme yolu söz konusudur. Sözü edilen kelimeleri ifade eden Kürtçe temelli yeni kelimeler bu sözlükte yer almaktadır.

Yukarıdaki uygunsuz eşleştirmelerin benzeri birkaç örnek daha da yazılabilir. Dahası bunlar tam yerinde-uygun olsalardı dahi mutlaka bir “bilimsel terimler sözlüğü” anlamındaki “ferhenga termên fenî” gibi bir sözlüğe çok ciddi ihtiyaç vardır. Sözlüğün üç dilli olması, kullanılmasında ve sorun oluşturabilen bazı terimlerin-kavramların açıklanması ve anlaşılmasında çok büyük bir kolaylık sağlayacaktır. Bu haliyle sözlük, hiç Kürtçe ile ilgilenmeyenler için bile halen üniversitelerde özellikle fen ve teknik bilimlerde eğitim görmekte olan öğrenciler için bir yardımcı ders kitabı niteliğindedir. Benzer şekilde hiç İngilizceden anlamayanlar da sadece Türkçe-Kürtçe veya Kurdî-Tirkî kısımlarından yaralanabilirler.

Bu sözlük hazırlanırken IKMG'un (Independent Kurdish Media Group) önerileri ile hazırlanan eserlerden yaralanılmıştır. Böylece sözlükte kullanılan çok varyantlı güncel kelimelerin hemen hemen tamamı standardize edilmiştir.

Türünün ilk örneği olan bu eser, Kürtçe öğrenme veya yazma-konuşma isteyenler, özellikle öğretmen, araştırmacı, öğrenci ve hevesli herkes için bir başucu kitabı niteliğindedir. Teknik terimlerin yanında yeterli düzeyde günlük yaşamda kullanılan güncel kelimelere de sözlükte yer verilmeye çalışılmıştır. Mevcut özellikleriyle sözlüğün, kitap ve makale yazmak isteyen veya ciddi bir konuşma, bir bildiri sunmak isteyen herkes için yararlı olacağı düşünülmektedir. Yararlı olması ümit ve dileğiyle,