^{#smrgKİTABEVİ} Hürriyet ve İtilaf Fırkası : 2. Meşrutiyet Devrinde İttihat ve Terakki'ye karşı çıkanlar -

Hürriyet ve İtilaf Fırkası, II. Meşrutiyet devrinde faaliyet gösteren ikinci, ancak bu devrede kurulmuş olanlar içinde birinci büyük partidir. Kuruluşundan kısa bir müddet sonra İstanbul ara seçimlerini kazanmış, bundan ötürü iktidar olma yolunda büyük ümitlere kapılmış, bu durum ise İttihat ve Terakki'yi ürküterek Meclis'in feshiyle neticelenen siyasi gelişmeleri başlatmıştı. (...) Fırka hakkındaki bu çalışma, fırkanın kurulduğu 21 Kasım 1911'den 11 Haziran 1913 tarihine kadar olan devrenin de ahatları ile bir siyasi hikayesini vermektedir. Yine ilk defa bu çalışma ile fırka hakkında devam eden birçok yanlış hüküm birinci elden kaynaklara dayanılarak irdelenmektedir.

“Birinci Dünya Savaş'ı başladıktan sonra Mısır'da bulunan Türklerden 20-30 kadarı teklif üzerine İngilizler hesabına istihbarat işlerinde çalışmayı kabul etmişlerdi. Bunların içinde Miralay Sadık ve Gümülcineli İsmail ile H. İ. Fırkası'nın diğer bazı mensupları da vardı. Mütebâkisi ise adi suçlulardı. Miralay Sadık Bey savaş müddetince İngilizlerden ayda kırk İngiliz lirası maaş alarak hayatını idâme ettirmiş, fakat buna rağmen mütarekeden sonra Sadrâzam Damad Ferid Paşa'ya yazdığı mektuplarında çektiği sıkıntılardan ve uğradığı haksızlıklardan yakınmıştı. Gümülcineli İsmail ise savaşın başlamasından birkaç ay sonra İngilizler tarafından Selanik'e gönderilmiş burada Türk hükümeti aleyhtarı bir gazete çıkarması temin edilerek bu gazete İngilizler tarafından Türk ordularının ve halkının üzerine tayyarelerle atılmıştı. Rıza Nur'un rivayetine göre İsmail Bey, İngilizlerden, Fransızlardan ve Yunanlılardan casusluk maaşı alıyordu. Diğer casusların ikisi de Evrenoszâde Sâmi Bey ile Bedirhânîlerden Süreyya Bey'di. Gümülcinelinin bu neşriyatı, diğer muhaliflerden Mustafa Nâtık Paşa, Halâskârân'dan erkân-ı harp kaymakamı Yusuf Râsih,H.İ. Fırkası'nın eski mensuplarından Hüseyin Siret (Özsever) ve Söz gazetesi başmuharriri Asâf Muammer beyler tarafından hiç hoş karşılanmamıştı.

Birinci Dünya Savaş'ı boyunca Türklerin kaleminden çıkan yazılarla dolu gazete ve beyannamelerde esas itibariyle İngilizlerin Türk dostu oldukları, Türkiye ile değil İttihatçılarla harbettikleri ve İttihatçıların zulmünden Türkleri kurtarmak istedikleri dile getiriliyordu. Ayrıca İngilizlere teslim olanların pek ziyade refah içinde yaşadıkları ve itibar gördükleri de belirtiliyordu. Hatta bu gazetelerde teslim olmak isteyeceklerin ellerini ne şekilde havaya kaldırmaları gerektiği de temsilî bir resimle anlatılıyordu.”