^#smrgSAHAF Kamil Paşa ve Said Paşa'nın Anıları - Polemikleri. Belgelerle Mısır, Ermeni - Kürt Doğu Rumeli Meseleleri - 2. Abdülhamid'in Sadrazamları -

Abdülhamid anılarında "2. Mahmud'un saltanatı zamanında yirmi kadar sadrazam değişmiştir. Ben, henüz bu rakamdan çok uzağım. Tabii arada bir değişiklik yapmaya mecbur kaldığım oluyor. Bu, politika sahasında kendimi kurban vermeğe mecbur hissetmeme bağlıdır. Bazan İngiltere'yi yatıştırmak için Kamil'i kullanmam icap ediyor, bazen de ihtiyar kurt Küçük Said'e ihtiyaç oluyor.

Sadrazam değişmesi, İmparatorluğumuz bakımından fazla bir ehemmiyeti haiz değildir; ama gene de hoş bir şey sayılmaz. Her sadrazam değişişinde kıyametlerin kopmasını çok lüzumsuz buluyorum. Çünkü Kamil ya da Said hangisi olursa olsun, asıl sadrazam, Yıldız'da ikamet eden benim" diyordu.

Bu anlayış içinde Abdülhamid Sait Paşa'yı yedi, Kamil Paşa'yı da üç kez sadrazam yaptı. Sık sık ulaştıkları sadrazamlık mevkiinden başka ortak yönleri de vardı: her ikisi de batı yanlısı olmalarıyla tanınan "alafranga" devlet adamıydı; "kaderin garip bir cilvesiyle" her ikisi de yaşamlarının belli bir döneminde İngiltere devletinin himayesine sığınmak zorunda kalmışlardı. - Arka kapak